AKINTILAR, DALGALAR, DALGALARIN VE
AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU KIYI ŞEKİLLERİ (COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIM)
DALGALAR
Dalga, deniz yüzeyindeki salınım hareketleridir.
Deniz dibindeki depremlere ve volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan dalgalara
tsunami dalgaları denir.
Dalgaları
oluşturan nedenler;
Dünya’nın dönmesi,
Rüzgârlar,
Depremler,
Denizaltı heyelanı,
Volkanizma’dır.
AKINTILAR
Deniz yüzeylerindeki suların, bulundukları yerlerden başka alanlara doğru
taşınmasına akıntı denir.
Akıntıların
oluşmasına neden olan faktörler şunlardır:
a.
Yoğunluk farkı
Sıcaklık
farkı: Yoğunluğu fazla olan soğuk sular, alttan sıcak su alanlarına doğru,
yoğunluğu az olan sıcak sular, üstten soğuk su alanlarına doğru akarlar.
Tuzluluk
farkı: Yoğun olan tuzlu sular, alttan tatlı su bölgelerine doğru, yoğunluğu az
olan tatlı sular ise üstten tuzlu su bölgelerine doğru akarlar.
b.
Seviye farkı
Beslenme kaynakları fazla olan denizlerin seviyeleri, beslenme kaynakları
az olan denizlere göre fazladır. Örneğin, İstanbul ve Çanakkale boğazındaki
akıntılar gibi.
c.
Sürekli rüzgârlar: Okyanus ve denizlerdeki akıntıların en önemli nedeni, sürekli
rüzgârlardır. Rüzgârların süresi ve şiddeti, akıntıların etkili olma süresi ve
alanını etkiler.
d.
Gel - git olayı: Deniz ve okyanuslardaki akıntıların oluşum sebeplerinden birisi de, gel -
git olayıdır. Gel - git’in etkili olduğu kıyılarda şiddetli akıntılar, buna
bağlı olarak aşınım ve birikim şekilleri oluşur.
DALGA
VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU KIYI ŞEKİLLERİ
Falezler
(Yalıyarlar): Yüksek kıyılarda dalgaların etkisiyle kıyıların alt kısımları aşındırılır
ve bazı oyuklar oluşur. Bu oyuklar büyüdüğü zaman tavanları çöker ve denize dik
kıyılar meydana gelir. Bu dik kıyılara falez ya da yalıyar adı verilir
Ülkemizde, falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur. Çünkü, en dik
kayılarımız Karadeniz kıyılarıdır. Hopa - Sarp kıyıları ile Cide - İnebolu
kıyıları arasında ve Şile çevresinde falezli kıyıların en tipik örnekleri
görülür. Akdeniz’de Teke ve Taşeli kıyılarında da falezler oluşmuştur.
Kıyı
Kumsalları (Plajlar): Dalga ve akıntıların
etkileriyle kıyıdan koparılan malzemeler, bir müddet sonra sürtünme sonucu
iyice ufalanır, incelir. Dalgalar bu küçülen malzemeleri alçak kıyılarda
biriktirirler. Sonuçta kıyı kumsalları yani plajlar oluşmuş olur.
Kıyı
Okları ve Kordonları: Dalgalar ve kıyı akıntıları, taşıdıkları materyalleri özellikle koyların
kenarında biriktirirler. Sonuçta kıyılarda çıkıntılar oluşur.
Bunlara kıyı oku denir. Kıyı okları zamanla daha da genişler ve uzar.
Bunlara da kıyı kordonu adı verilir.
Kıyı okları ve kordonları, en belirgin olarak Çukurova, Göksu, Çarşamba ve
Bafra deltalarında oluşmuştur.
Lâgünler: Koyların önünde
oluşan kıyı kordonları zamanla koyun önünü tamamen kapatır ve denizle olan
bağlantısını keserek deniz kenarında bir göl oluşumuna sebebiyet verir. Böyle
oluşan göllere lâgün ya da deniz kulağı denir.
Türkiye’deki bütün delta ovalarında küçük lagünler oluşmuştur. Ayrıca,
Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri ile Durusu Gölü birer lagündür.
Tombololar: Kıyı yakınındaki bir
adanın bir kordonla kıyıya bağlanması sonucu oluşan yarım adalara tombolo
denir. Türkiye’de Güney Marmara kıyılarındaki Kapıdağ Yarımadası tomboloya
örnek olarak verilebilir.
BAŞLICA
KIYI TİPLERİ
a.
Fiyort Kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşan kıyılardır. Bu kıyı
tipine ait en güzel örnek, İskandinav Yarımadası’nın Atlas Okyanusu
kıyılarıdır. Dünya’nın en büyük fiyordu Norveç’teki Soğne fiyordudur.
b.
Skyer Kıyılar: Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren
yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya
çıkar. Bu tür kıyılara skyer kıyılar denir. Baltık Denizi’nin kuzeydoğusunda bu
tür kıyılar görülür.
c.
Ria tipi kıyılar: Plâtoları yaran derin vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan
kıyılardır. Dünya’da en güzel örnekleri, Güneybatı İrlanda ve Kuzeybatı
İspanya’da görülür. Ülkemizde’de Güneybatı Ege kıyıları, İstanbul ve Çanakkale
boğazları ile Haliç, ria tipi kıyılara örnek olarak verilebilir.
d.
Liman tipi kıyılar: Alçak kıyılardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların
önünün kıyı setleriyle kapatılması sonucunda oluşmuştur.
Dünya’daki en iyi örnekleri, Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarında görülür.
Ülkemizde de örnek olarak Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları gösterilebilir.
e.
Dalmaçya tipi kıyılar: Deniz sularının, kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki çukurluklara
dolmasıyla oluşan kıyılardır. Dünya’daki en iyi örneği Adriya Denizi
kıyılarında görülür. Ülkemizde de Kaş (Antalya) çevresinde bu tür kıyılara
rastlanır.
f.
Haliç (Estuar) tipi kıyılar: Gel - git olayı sonucunda akarsu ağızlarının
aşındırılmasıyla oluşan ve huniye benzeyen kıyılardır. Dünya’nın en büyük
halici Hamburg (bilgi yelpazesi.net) halicidir. Bunun yanında Londra, Elbe,
Wesser, Thames, Evoş, Bordeaux ve Weischel haliçleri de Dünya’nın önemli
haliçlerindendir. Bu haliçlerin hepsi, aynı zamanda gelişmiş birer limandır.
g.
Boyuna kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı yerlerde boyuna kıyılar görülür. Bu
kıyılarda girinti ve çıkıntı son derece azdır. Karadeniz ve Akdeniz kıyıları bu
tiptendir.
h.
Enine kıyılar: Dağların denize dik uzandığı yerlerde enine kıyılar görülür. Bu kıyılarda
girinti - çıkıntı son derece fazladır. Ege kıyıları bu tiptendir.